Τρία μοντέλα κοινωνικής αλλαγής

Three Models of Social Change

Lester R. Brown

Μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα αρκετά γρήγορα;

Όταν σκέφτεται κανείς την τρομακτική ανάγκη για κοινωνική αλλαγή, καθώς επιχειρούμε να μετακινήσουμε την παγκόσμια οικονομία προς μία βιώσιμη κατεύθυνση, θεωρώ χρήσιμο να εξετάσω τα διάφορα μοντέλα αυτής της πορείας. Προεξέχουν 3 μοντέλα. Ένα είναι το «μοντέλο του καταστροφικού γεγονότος», το οποίο αποκαλώ «μοντέλο του Pearl Harbor», κατά το οποίο ένα δραματικό γεγονός αρκεί, για να μας αλλάξει πλήρως τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και συμπεριφερόμαστε. Το δεύτερο μοντέλο είναι εκείνο κατά το οποίο μια κοινωνία φθάνει σε ένα κορυφαίο σημείο καμπής (a tipping point) –που αφορά ένα ιδιαίτερο ζήτημα - το οποίο (σημείο καμπής) ακολουθεί πολλές φορές, ύστερα από μια μακροχρόνια περίοδο μιας βαθμιαίας αλλαγής στον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς των ανθρώπων: Αυτό το μοντέλο αλλαγής το ονομάζω «μοντέλο του Berlin Wall». Το τρίτο μοντέλο κοινωνικής αλλαγής είναι αυτό που θα ονόμαζα «μοντέλο sandwich»: Εδώ υπάρχει ένα ισχυρό ριζοσπαστικό λαϊκό κίνημα, το οποίο πιέζει για αλλαγές σε έναν συγκεκριμένο κοινωνικό τομέα, και από την άλλη μεριά υποστηρίζεται πλήρως από μια ισχυρή πολιτική ηγεσία, στην κορυφή.

1. 1. Το «μοντέλο του Pearl Harbor»Το δυσάρεστο σοκ που υπέστη η κοινωνία των ΗΠΑ ύστερα από την Ιαπωνική αεροπορική επίθεση προς τον Αμερικανικό στόλο, στις 7 Δεκεμβρίου του 1941, στο Pearl Harbor, ήταν ένα δραματικό σημείο αφύπνισης γι` αυτήν. Το γεγονός εκείνο μετέβαλε τον τρόπο, με τον οποίο οι Αμερικάνοι έβλεπαν τον πόλεμο μέχρι εκείνη τη στιγμή. Αν κάποιος είχε θέσει το ερώτημα στον αμερικανικό λαό, στις 6 του Δεκεμβρίου του -41, αν έπρεπε η χώρα τους να εισέλθει στο Β`Π.Π., είναι πιθανόν το 95% να έλεγε «όχι». Όμως τη Δευτέρα το πρωί, της 8^ης Δεκεμβρίου, ίσως το 95% να έλεγε «ναι».

Το μειονέκτημα του μοντέλου αυτού (κοινωνικής αλλαγής τύπου Pearl Harbor) είναι ότι, αν πρόκειται να περιμένουμε ένα καταστροφικό γεγονός μεγάλων διαστάσεων για να αλλάξουμε συμπεριφορά, τότε ίσως είναι πολύ αργά… Μια τέτοια εξέλιξη θα μπορούσε να οδηγήσει σε εντάσεις, οι οποίες με τη σειρά τους θα οδηγούσαν ενδεχομένως σε μια κοινωνική κατάρρευση. Όταν οι επιστήμονες καλούνται να προσδιορίσουν ένα πιθανό σενάριο – πάνω στο μέτωπο της Κλιματικής Αλλαγής- αντίστοιχο με εκείνο του “Pearl Harbor” στο μέτωπο του Β`Π.Π.- υποδεικνύουν συχνά το πιθανό λιώσιμο των σεντονιών των παγετώνων της Δυτικής Ανταρκτικής. Για περισσότερο από μια δεκαετία τώρα μικροί σχετικά όγκοι από αυτούς τους παγετώνες έχουν αποκοπεί. Αλλά όμως τεράστια τμήματα από αυτούς τους παγετώνες θα μπορούσαν να αποκοπούν ξαφνικά και να γλιστρήσουν μέσα στον ωκεανό.

Είναι ευνόητο ότι αυτό το λιώσιμο (των παγετώνων) θα μπορούσε να ανυψώσει την επιφάνεια της Θάλασσας κατά 2 ή 3 πόδια μέσα σε λίγα χρόνια. Όμως, αν δυστυχώς φτάσουμε σε αυτό το σημείο, τότε ίσως να είναι πολύ αργά, για να μπορέσουμε να μειώσουμε τις εκπομπές του CO2 τόσο γρήγορα, ώστε να περισώσουμε το εναπομείναν σεντόνι των παγετώνων της Δυτικής Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας, της οποίας επίσης η τήξη των παγοσινδόνων επιταχύνεται. Αυτό το μοντέλο λοιπόν, δεν είναι εκείνο το οποίο επιθυμούμε να ακολουθήσουμε, ώστε να πετύχουμε την κοινωνική αλλαγή, η οποία με τη σειρά της θα αποτρέψει την Κλιματική Αλλαγή.

1. 2. Το «μοντέλο του Berlin Wall»

Το μοντέλο της πτώσης του τείχους του Βερολίνου είναι ενδιαφέρον, επειδή η κατάργηση του τείχους αυτού 20 χρόνια πριν, το Νοέμβριο του 1989, ήταν η ορατή εκδήλωση μιας πολύ πιο βαθιάς κοινωνικής αλλαγής. Κατά κάποιο τρόπο, οι άνθρωποι που ζούσαν στην Ανατολική Ευρώπη, παρακινημένοι από τις αλλαγές που συντελούνταν στη Μόσχα, είχαν απορρίψει το μεγάλο «σοσιαλιστικό πείραμα», το οποίο στηρίζονταν στην ύπαρξη ενός μόνο κόμματος και στην οικονομία που σχεδιάζονταν σε κεντρικό επίπεδο. Τα γεγονότα αυτά, αν και δεν είχαν προβλεφθεί από κανέναν, οδήγησαν την Ανατολική Ευρώπη στην εμπειρία μιας πρωτόγνωρης πολιτικής επανάστασης, σε μια αναίμακτη κατ` ουσίαν επανάσταση, η οποία άλλαξε τη μορφή της διακυβέρνησης σε κάθε χώρα της περιοχής αυτής. Η κατάσταση μέσα σε αυτές τις χώρες είχε φτάσει σε ένα σημείο καμπής, μόνο που δεν είχε συνειδητοποιηθεί από κανέναν. Αν ερευνούσες τα περιοδικά της πολιτικής (επιστήμης ) κατά τη δεκαετία του 1980, μάταια θα έψαχνες για να ανακαλύψεις έστω και ένα άρθρο το οποίο να προειδοποιούσε ότι η Ανατολική Ευρώπη βρισκόταν στα πρόθυρα μιας πολιτικής επανάστασης. Στην Ουάσιγκτον η Σ.Ι.Α. «δεν είχε ιδέα τον Ιανουάριο του 1989 ότι επρόκειτο ύστερα από λίγο να ξεσπάσει ένα παλιρροιακό κύμα γεγονότων μιας τόσο μεγάλης ιστορικής σημασίας», παραδέχτηκε ο Robert Gates, ο πρώην διευθυντής της Σ.Ι.Α. και νυν Secretary of Defense, σε μια συνέντευξή του το 1996.

Πολλές κοινωνικές αλλαγές εμφανίζονται, όταν οι κοινωνίες φθάνουν σε κάποιο σημείο καμπής ή όταν εισέρχονται σε κάποια «κρίσιμα κατώφλια» (key thresholds). Άπαξ και μια κατάσταση φτάσει σε αυτό το σημείο, οι αλλαγές εμφανίζονται ξαφνικά και πολύ συχνά είναι απρόβλεπτες. Ένα από τα πιο γνωστά σημεία καμπής στις ΗΠΑ είναι η καμπή των αναλογούντων τσιγάρων ανά άτομο (1970). Η αυξανόμενη αντίθεση στο κάπνισμα εμφανίστηκε κατά το δεύτερο ήμιση του 20^ου αιώνα. Αυτό το αντικαπνιστικό κίνημα τροφοδοτούνταν από μια σταθερή ροή πληροφοριών σχετικά με τα βλαπτικά αποτελέσματα του καπνίσματος στην υγεία. Επρόκειτο για μια διαδικασία η οποία ξεκίνησε ύστερα από μια Έκθεση που δημοσίευσε η Διεύθυνση Χειρουργικής το 1964 αναφορικά με τη σχέση καπνίσματος και υγείας. Το σημείο (κορύφωσης) και καμπής έφτασε, όταν αυτή η ροή πληροφόρησης έκαμψε τελικά την πολύ ισχυρά χτισμένη καμπάνια, η οποία χρηματοδοτούνταν από την Βιομηχανία του Καπνού.

Με τις αναφορές της που δημοσιεύονταν από τότε σχεδόν κατ` έτος, η Διεύθυνση Χειρουργικής των ΗΠΑ πέτυχε να συγκεντρώσει το ενδιαφέρον του κοινού, το οποίο μάθαινε συνεχώς τα νεότερα αποτελέσματα του καπνίσματος επάνω στην υγεία των καπνιστών και να προκαλέσει αναρίθμητες νέες έρευνες που εξέταζαν αυτή τη σχέση. Υπήρξαν περίοδοι κατά τη δεκαετία του ’80 και του ’90, όπου εμφανίζονταν μέσα σε λίγες εβδομάδες όλο και μια καινούργια μελέτη, η οποία με τη σειρά της παρουσίαζε αναλυτικά και με αδιάσειστα στοιχεία τους παράγοντες της μιας ή της άλλης ασθένειας που συνδεόταν με το κάπνισμα. Το κάπνισμα συσχετίστηκε με 15 μορφές καρκίνου, με καρδιακές παθήσεις και με την καρδιακή προσβολή. Καθώς αυξάνονταν η ενημέρωση της κοινής γνώμης για τα επικίνδυνα αποτελέσματα του καπνίσματος στην υγεία, άρχισαν να υιοθετούνται ποικίλα μέτρα τα οποία απαγόρευαν το κάπνισμα στα αεροπλάνα, στα γραφεία, στα εστιατόρια και σε άλλα δημόσια μέρη. Τα αποτελέσματα αυτών των συλλογικών αλλαγών οδήγησαν στην κορύφωση των αναλογούντων τσιγάρων ανά καπνιστή γύρο στο 1970 και από τότε άρχισε μια μακράς διάρκειας πτωτική πορεία, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Ένα από τα πιο αποφασιστικά γεγονότα, που οδήγησαν σε αυτή την κοινωνική μεταβολή, συνέβη, όταν η Βιομηχανία Καπνού δέχτηκε να αποζημιώσει τις κυβερνήσεις των Πολιτειών (των ΗΠΑ) για το κόστος της ιατρικής περίθαλψης που καταβλήθηκε κατά το παρελθόν διάστημα από τα θύματα του καπνίσματος. Πολύ πρόσφατα, τον Ιούνιο του 2009, το Κογκρέσο ψήφισε με μια συντριπτική πλειοψηφία και ο Πρόεδρος Ομπάμα υπέγραψε ένα νόμο, ο οποίος έδιδε στο Υπουργείο Τροφίμων και Φαρμάκων την αρμοδιότητα για να ρυθμίζει το ίδιο τα προϊόντα του καπνού, συμπεριλαμβανομένου και του ζητήματος της διαφήμισής του. Έτσι τώρα πια έχει ανοίξει ένα καινούργιο κεφάλαιο στην προσπάθεια που γίνεται, ώστε να μειωθεί ο φόρος υγείας που καταβάλλεται στο βωμό του καπνίσματος.

1. 3. Το «μοντέλο sandwich»

Το μοντέλο «σάντουιτς», που σχετίζεται με την κοινωνική αλλαγή είναι σε πολλές περιπτώσεις το πιο ελκυστικό, εν μέρει επειδή δίδει τη δυνατότητα για μια πολύ γρήγορη αλλαγή. Από τα τέλη του 2009, το ισχυρό ενδιαφέρον για μια ριζική περικοπή του ποσοστού των εκπομπών του CO2 και της ανάπτυξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας συνδέεται πλέον με τα ενδιαφέροντα και του ιδίου του Προέδρου Ομπάμα και της κυβέρνησής του. Ένα πρώτο αποτέλεσμα αυτής της διακυβέρνησης είναι μια πρόσφατη de facto ακύρωση της ίδρυσης νέων εργοστασίων Η\Ε Άνθρακα.

Υπάρχουν πολλά σημάδια που δείχνουν ότι οι ΗΠΑ πιθανόν να κινούνται προς ένα σημείο καμπής στο Κλιματικό Θέμα, όπως ακριβώς έπραξαν τη δεκαετία του 1960 στο θέμα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αν και μερικοί από τους δείκτες αντανακλούν παράλληλα και την οικονομική ύφεση, φαίνεται τώρα, πολύ πιθανόν ότι οι εκπομπές του CO2 στις ΗΠΑ έφτασαν στο σημείο κορύφωσης- το 2007 και έχουν αρχίσει αυτό που θα ονομάζαμε μια μακρά περίοδο πτωτικής πορείας. Η καύση του άνθρακα και του πετρελαίου, των δύο δηλαδή, πρωταρχικών πηγών των εκπομπών του CO2, μπορεί να έχει αρχίσει την πτωτική της πορεία. Και καθώς ο αριθμός των αυτοκινήτων που θα αποσυρθούν το 2009, θα είναι μάλλον μεγαλύτερος από τον αριθμό των καινούργιων, ο όγκος του στόλου των αυτοκινήτων των ΗΠΑ μπορεί να έχει φτάσει στην κορύφωσή του και να αρχίζει να συρρικνώνεται.

Το γεγονός ότι κατά τα τελευταία δύο χρόνια έχουμε μεταβεί σε αυτοκίνητα μεγαλύτερης ενεργειακής αποδοτικότητας, έγινε κατορθωτό εξ αιτίας 1^ον) των υψηλοτέρων τιμών της βενζίνης, 2^ον) εξ αιτίας των στανταρς που ετέθησαν στα νέα αυτοκίνητα – για την ενεργειακή αποδοτικότητά τους- και 3^ον) από τα οικονομικά πακέτα που εδόθησαν πρόσφατα από την Κυβέρνηση στις βιομηχανίες – για να διασωθούν από την χρεοκοπία- και που υπήρχε και ο όρος της ενεργειακής αποδοτικότητας των κινητήρων. Ο συνδυασμός πολύ περισσότερο απαιτητικών στάνταρς αποδοτικότητας των αυτοκινήτων, η δραματική επιστροφή στη χρηματοδότηση των δημοσίων μεταφορών και μια επιδοτούμενη (ενθαρρυνόμενη) μετακίνηση όχι μόνο προς αυτοκίνητα πιο αποδοτικά ( πχ σε gas-electric hybrid cars), αλλά επίσης η μετακίνηση προς τα plug-in υβριδικά και στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα θα μπορούσε να μειώσει δραματικά τις πωλήσεις των αυτοκινήτων. Το Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ κατά το παρελθόν είχε προγραμματίσει την ουσιαστική αύξηση της κατανάλωσης του πετρελαίου στο εσωτερικό της χώρας. Πρόσφατα όμως έχει αναθεωρήσει αυτή την πολιτική προς τα κάτω (προς τη μείωση). Το ερώτημα λοιπόν τώρα δεν είναι για το αν θα μειωθεί η χρήση πετρελαίου, αλλά για το πόσο γρήγορα θα γίνει αυτό.

Οι μεταβολές στον τομέα της ενέργειας, με την ταχεία αύξηση της χρήσης αιολικής και ηλιακής ενέργειας, και με τη μείωση της χρήσης του άνθρακα και του πετρελαίου, σηματοδοτούν επίσης μια βασική μεταβολή και στις τιμές των καυσίμων, κάτι που θα μπορούσε βαθμιαία να αλλάξει κάθε τομέα της οικονομίας. Αν είναι έτσι τα πράγματα, τότε αν συνδυαστεί αυτό με μια εθνική ηγεσία η οποία να μοιράζεται αυτές τις αναδυόμενες αξίες, θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε σε μια οικονομική και κοινωνική αλλαγή τέτοιας κλίμακας και ρυθμού που τώρα δεν είναι εύκολο ούτε και να τη φανταστούμε ακόμη.

Από τα τρία μοντέλα της κοινωνικής αλλαγής, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως πιο επικίνδυνο το μοντέλο του Pearl Harbor, επειδή τη στιγμή που θα εμφανισθεί ένα τέτοιο καταστροφικό γεγονός – που θα τείνει να προσβάλει ολόκληρο τον πολιτισμό- ίσως να είναι πολύ αργά. Το μοντέλο του τείχους του Βερολίνου θα μπορούσε να λειτουργήσει – και μάλιστα κόντρα στην έλλειψη υποστήριξης από την κυβέρνηση- αλλά θέλει χρόνο για να δώσει αποτελέσματα. Κάπου 40 χρόνια πέρασαν, αφ` ότου ανέλαβαν οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις την ηγεσία στην Ανατολική Ευρώπη, μέχρις ότου η αντιπολίτευση μπορέσει να αναπτυχθεί και να ισχυροποιηθεί τόσο, ώστε να υπερνικήσει τα καταπιεστικά καθεστώτα και να οδηγήσει την κατάσταση στη δημοκρατία. Η ιδανική κατάσταση για τη γρήγορη, ιστορικής σημασίας πρόοδο εμφανίζεται, όταν ένα εξαπλούμενο ριζοσπαστικό κίνημα που επιδιώκει βαθιες αλλαγές συναντιεται με μια εθνική ηγεσία που έχει δεσμευθεί προς την ίδια κατεύθυνση. Αυτή η διαπίστωση μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε γιατί ο κόσμος έχει τόσο υψηλές προσδοκίες από την νέα ηγεσία των ΗΠΑ.

Adapted from Chapter 10, “Can We Mobilize Fast Enough?” in Lester R. Brown, Plan B 4.0: Mobilizing to Save Civilization (New York: W.W. Norton & Company, 2009), available on-line at www.earthpolicy.org/index.php?/books/pb4.

Αναδημοσίευση από Καλύβα ψηλά στο βουνό