Η ψυχολογία του όχλου

Για να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους: δεν είναι «αγανακτισμένοι πολίτες» αυτοί που λιντσάρουν ένα βουλευτή. Ενα εξαγριωμένο πλήθος που ξεσπάει τα πιο βίαια ένστικτά του σε έναν τρίτο, μόνο και μόνο επειδή διαφωνεί με τις απόψεις του ή τις επιλογές του, έχει πάψει να είναι ένα άθροισμα από πολίτες, έστω και αγανακτισμένους. Αποτελεί εξ ορισμού έναν όχλο. Είναι αστεία και επικίνδυνη συνάμα η προσπάθεια που γίνεται να αποδοθούν πολιτικά κίνητρα σε τέτοιες συμπεριφορές, είτε πρόκειται για την προσπάθεια της κυβέρνησης να πείσει ότι όλα αυτά υποκινούνται και διοργανώνονται από τον ΣΥΡΙΖΑ, αποδίδοντας στο μικρό κόμμα της Αριστεράς οργανωτικές και συνωμοτικές ιδιότητες που θα ζήλευε η CIA, είτε πάλι τα όσα υποστηρίζουν κάποια κόμματα και πολλά ΜΜΕ, τα οποία όχι μόνο διακρίνουν στις συμπεριφορές αυτές ορθολογισμό -οι «αγανακτισμένοι πολίτες» αποδοκιμάζουν τους βουλευτές επειδή έχουν ενστάσεις και αντιρρήσεις στην ασκούμενη πολιτική- αλλά ανακαλύπτουν σε αυτές και «συλλογική δράση» με πολιτικούς στόχους. Ωστόσο ένα εξαγριωμένο πλήθος δεν συλλογίζεται ούτε διαβουλεύεται. Κατά τον Γούσταβο Λε Μπον, «δέχεται ή απορρίπτει τις ιδέες χονδρικά, χωρίς να ανέχεται ούτε συζήτηση ούτε αντιλογία». Ούτως ή άλλως, η προσέγγιση της συμπεριφοράς ενός όχλου με πολιτικούς όρους είναι άτοπη, αφού αυτό που πρωταρχικά είναι η πολιτική, είναι η έλλογη προσπάθεια μετριασμού της βίας στην κοινωνία. Ομως ο όχλος επιδιώκει ακριβώς το αντίθετο, αφού χαρίζει στο άτομο το αίσθημα μιας ακατανίκητης δύναμης. Οπως γράφει ο Λε Μπον, «η ανωνυμία μέσα στον όχλο και η διάχυση της ατομικής ευθύνης ελευθερώνουν τα ένστικτά του και μεταμορφώνουν το άτομο σε ένα εύπιστο, παρορμητικό πλάσμα, ικανό για κάθε ακρότητα». Πόσο εύπιστο; Η «δικαιολογημένη οργή» και «αγανάκτηση» του εξαγριωμένου πλήθους έχει κάτι το πλασματικό. Ο Αντόρνο, που είχε από πρώτο χέρι εμπειρία στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, υποπτεύεται ότι το πλήθος δεν πολυπιστεύει τους ηγήτορές του ούτε ταυτίζεται απόλυτα με τα μηνύματά τους: παριστάνει ότι ταυτίζεται, υποκρίνεται τον ενθουσιασμό του, ώστε συμμετέχει σε μια παράσταση. «Είναι πιθανόν, η υποψία ότι η ομαδική τους ψυχολογία έχει κάτι το ψεύτικο, το εικονικό να κάνει τα φασιστικά πλήθη τόσο αμείλικτα. Γιατί αν σταματούσαν να συλλογιστούν για ένα δευτερόλεπτο, όλη η παράσταση θα γινόταν κομμάτια και θα έμεναν με τον πανικό τους», γράφει ο Γερμανός φιλόσοφος. Είναι πιθανόν, και τα καθ’ ημάς αγανακτισμένα πλήθη να μην έχουν κατά βάθος πειστεί από την εξήγηση, ότι για όλα τα δεινά της χώρας φταίνε οι πολιτικοί, με την οποία καβάλησαν το κύμα της λαϊκής δυσαρέσκειας πολλοί επίδοξοι καθοδηγητές του όχλου. Και ίσως εξηγεί την ιδιαίτερη αντιπάθεια που χαίρει ο Θ. Πάγκαλος ανάμεσά τους, αφού με τον χοντροκομμένο τρόπο του σπέρνει καινά δαιμόνια στις βεβαιότητες του εξαγριωμένου πλήθους. Ωστόσο, αυτό δεν προεξοφλεί μετριασμό και εκτόνωση της βιαιότητας, κάθε άλλο. Και ακόμα πιο ανησυχητική είναι η μεγάλη ανοχή που καταγράφεται απέναντι σε αυτές τις συμπεριφορές. Οσοι ερωτήθηκαν, άλλωστε, δεν βρίσκονταν ανάμεσα σε κάποιο εξαγριωμένο πλήθος, αλλά στον καναπέ τους… Tου Παναγή Γαλιατσάτου, από την Καθημερινή.